Het komt niet vaak voor dat ondertitelaars van de publieke omroep programma’s live moeten vertalen.
Door de Olympische Spelen hebben ze het nu druk.
Hilversum.
Het waren wat kleine schoonheidsfoutjes, waaruit ineens bleek dat de
rechtstreekse uitzending van de voorgeleiding van Radovan Karadzic niet
zo live was als het leek: af en toe verscheen de ondertiteling al in
beeld vóórdat Karadzic de zin had uitgesproken.
De NOS had de uitzending expres 20 seconden vertraagd, om de Technicolor, sinds 1 januari 2008 de nieuwe naam van facilitair omroepbedrijf NOB, is gespecialiseerd in live ondertitelen. Dat is uniek in de wereld, zegt teamleider Thijs de Korte van Technicolor. In andere landen zijn ondertitels sowieso al zeldzaam, maar de belangrijkste reden om niet live te willen ondertitelen is dat zenders simpelweg niet bereid zijn om de vereiste vertraging in te lassen. „Het ligt journalistiek gevoelig om live uitzendingen toch niet echt live te laten zijn”, zegt De Korte. De meeste programmamakers willen de schijn van censuur vermijden en een soort spanning houden „dat het fout moet kunnen gaan”.
De live-ondertiteling gebeurt met een tolk, die de gesproken teksten ter plekke hardop in het Nederlands vertaalt. Een redacteur plaatst vervolgens de tekst in korte zinnen onder de beelden.
Ervaring met live-ondertitelen kwam volgens De Korte pas goed van de grond tijdens de inval in Irak in 2004. Voor het eerst werden bijna 24 uur lang beelden en live-persconferenties uitgezonden. Dankzij die stroom van nieuws kreeg de ondertitelafdeling een kans om de noodzakelijke techniek te ontwikkelen en investeerde het NOB in een systeem dat genoeg ‘buffer’ had om een live-uitzending 20 seconden te vertragen.
Dergelijke live-vertalingen komen niet vaak voor, zegt De Korte. Vaak zijn reportages in bijvoorbeeld Het Journaal al voorgeproduceerd en op een eerder moment vertaald. Zelfs de openingsceremonie van de Olympische Spelen vrijdag hoefde niet live te worden getolkt: de tekst die de Chinese president Hu Jintao zou uitspreken was van tevoren in het Engels aan de pers verstrekt, zodat de redactie enkel nog live de juiste zin op het juiste moment moest plaatsen. Wel staan tijdens de Spelen diverse Chinese tolken standby, hoewel in de praktijk de meeste korte interviewtjes met sporters in het Engels zullen plaatsvinden, verwacht De Korte.
Een andere manier van ondertitelen gebeurt op de redactie van Teletekst-pagina 888, waar zo’n vijftig redacteuren elke dag Nederlandse programma’s op de publieke netten van ondertiteling voorzien. Voor dove mensen? Niet echt: slechts een op de zes gebruikers van 888 behoort tot de oorspronkelijke doelgroep van doven en slechthorenden. De rest van de 4 miljoen gebruikers zijn vooral jongeren, 75-plussers en allochtonen, zo blijkt uit cijfers van de stichting Kijk- en Luisteronderzoek uit 2007. Jongeren gebruiken ondertiteling om bijvoorbeeld het Journaal te volgen terwijl ze ook muziek luisteren, allochtonen gebruiken de dienst om Nederlands te leren.
Tot vier jaar geleden werd slechts de helft van de Nederlandstalige programma’s op de publieke omroep ondertiteld. Toenmalig staatssecretaris Medy van der Laan (Media, D66) heeft toen aangekondigd dat in 2010 ieder programma op de publieke netten ondertiteld moet zijn. De redactie van 888 zit nu op ruim 80 procent, zegt ‘eerste redacteur’ van 888, Joachim Boas.
Dat de 100 procent nog niet wordt gehaald, komt volgens Boas deels door een gebrek aan capaciteit op de redactie en deels door live-programma’s zoals Pauw & Witteman (P & W), die nog niet met een vertraging worden uitgezonden. Ook leent het programma zich eigenlijk niet goed voor ondertitels, omdat er veel door elkaar heen wordt gepraat.
Het grootste deel van de programma’s is echter eerder opgenomen en kan in alle rust worden ondertiteld, live-uitzendingen als die van het Journaal, Netwerk, Nova en sportwedstrijden worden simultaan van ondertitels voorzien door de redacteuren van 888. Een groot deel wordt overgenomen van de autocue, de uitgeschreven tekst die nieuwslezers en presentatoren voorlezen. Enkel de gesprekjes met bijvoorbeeld correspondenten worden live vertaald, ook het commentaar van de sportverslaggevers tijdens de Olympische Spelen moet zo veel mogelijk live in tekst worden omgezet.
Deze simultaanteksten worden niet ingetypt, maar via spraakherkenning op het scherm gezet: de redacteur herhaalt de gesproken tekst in een microfoon die vrijwel onmiddellijk in ondertitels wordt omgezet. Boas zegt ‘nrc.next’. ‘En er zijn macht’ verschijnt op het scherm. De computer met spraakherkenning herkent niet meteen álle woorden, maar leert elke dag bij. ‘NRC Handelsblad’ gaat in één keer goed.
De ondertiteling is in Nederland op te vragen via 888 op Nederland 1, 2 en 3, SBS 6 , Net 5 en Veronica en via 222 op RTL 4, 5, 7 en 8.
De titels blijven steeds korter in beeld: vroeger werkte 888 met 120 tekens per minuut, nu zijn dat er 145.
Vroeger werd tekst kort samengevat, maar na kritiek van doven wordt letterlijk ondertiteld.
Beeldspraak werd vroeger omgezet in ‘gewoon’ taalgebruik; 25 jaar geleden werd gedacht dat doven metaforen niet konden begrijpen.
Bron: NRC
